ARTUKLULAR
İlim ve Hoşgörü ile Bezenen Bir SELÇUKLU Beyliği <<ARTUKLULAR>>
Selçuklu zamanında, 12. asır başlarında Güneydoğu Anadolu'da Diyarbakır, Mardin, Hasankeyf, Silvan, Kızıltepe, Nusaybin, Dara, Harput ve Halep coğrafyasında hâkimiyet kuran Artuklu Beyliği (1101-1409); Oğuzların Döğer Boyu'ndan olup adını Alparslan ve Melikşah'ın büyük kumandanlarından Artuk b. Eksuk Bey'den almıştır. Artuk Bey, Alparslan'ın Anadolu'nun fethiyle vazifelendirdiği kuvvetlerin içinde bir komutan olarak bulunmuş, diğer Selçuklu komutanları ile birlikte önemli vazifeler üstlenmiştir. Kaynakların ittifakla belirttiğine göre akıllı, kudretli ve kahraman bir insan olan Artuk Bey, Melikşah zamanında da önemli görevler üstlenmeye devam etmiş, önce Hulvan'a tayin edilmiş, sonra Bahreyn seferine gönderilmiş, akabinde de Diyarbakır'ın fethinde vazifelendirilmiştir. Artuk Bey vefatına (1091) kadar, Doğu ve Güneydoğu'da Selçuklularla bağlantılı olarak hep sahnede olmuştur. Ölümünü takip eden yıllarda ise, oğulları İl-Gazi ve Sökmen'in liderliğinde yeni bir devlet kurulmuştur.
Dini hayatları
Artuklular, hükmettikleri yerlerde İslâm'a çok büyük önem vermiş ve Ehl-i Sünnet çizgisine bağlı kalmaya özen göstermişlerdir. Onların sosyal, siyasî ve kültürel hayatlarında dinin güçlü varlığı hep kendini hissettirmiştir. Sultanlar ve devlet adamları da, Müslümanca ve zahidane bir hayat tarzını gaye edinmişlerdir. Hakk'ın rızasını kazanmak, onların en büyük ideali olmuş ve hayatlarını bu ideale adamışlardır. Dinî ve içtimaî hayatı canlı tutmak için sınırları dâhilindeki hemen her yere cami ve medreseler yaptırmışlar, bunların yaşaması için de, geniş vakıf zincirleri kurmuşlardır. Ulema ise sahip olduğu yüksek statüyle, cemiyetin ilim ve din alanındaki ihtiyaçlarının karşılanmasında önemli roller üstlenmiştir. Dolayısıyla o bölgenin insanı, İslâm âlimlerine özel bir saygı göstermiş ve bu saygı günümüze kadar hiç eksilmeden devam etmiştir. Denilebilir ki Artuklu Beyliği, meşrûiyetini İslâm'dan alan bir siyasî yapılanma oluşturmuş ve mânevî otorite olarak da, Halife'ye bağlı kalmıştır. Artuklularda, örf de devlet yönetiminde önemli bir yer tutmuş; fakat örfün İslâm'a uygunluğuna ciddi özen gösterilmiştir.
İlim ve kültür anlayışı
İlme ve ilim adamına sahip çıkma, ülkeye ilim müesseseleri kazandırma Artuklu hükümdarları için önemli bir hedef olmuştur. Öncelikle hâkim oldukları coğrafyada, bir medeniyet zemini oluşturma adına çalışmalara başlamışlar ve ülkeyi cami, medrese, imaret, zaviye, hastane, köprü, kervansaray ve kalelerle süsleyerek bir medeniyet diyarı hâline getirmeyi başarmışlardır. Artuklu mirası birçok eser, bugün hâlâ ayakta durmaktadır.
İlim müesseseleri ve yetişen ilim adamları
İlmin yükselmesinin, âlimlerin himayesi ve kurumların inşası ile olacağını çok iyi bilen Artuklu hükümdarları öncelikle ilim ve kültürün himayesini vazifeleri saymış, bu hususta hiç ihmal göstermemişlerdir. Medreselerin bir medeniyetin inşa ve devamında aslî unsurlar olduğunu düşünerek hareket etmişler, başta Diyarbakır olmak üzere Mardin, Meyyafarkin, Koçhisar ve Hasankeyf gibi büyük merkezlerde ilim adına gerekli kurumları inşa etmişlerdir. Bu kurumlarda başta tıp, matematik, felsefe, mühendislik olmak üzere ilmin bütün branşları okutulmuştur. Mardin fethedildikten 10 yıl sonra bir ilim ve kültür merkezi hâline gelmiştir. Anadolu'da ilk medreselerden birinin Mardin'de kurulması ve El-Cezeri gibi bir ilim adamının o devirde yetişmesi, Artukluların ilme verdikleri değerin bir göstergesidir.
Kaynaklar
- Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2001, s. 134–236.
- Yaşar Yücel- Ali Sevim, Türkiye Tarihi, Cilt 1, TTK Yayınları, Ankara 1990, s. 164–170.
- Coşkun Alptekin "Artuklular", TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 3, İstanbul 1991, s. 415–417.
- Ara Altun, "Artuklular", TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 3, İstanbul 1991, Sayfa 418–419.
- Ejder Okumuş, "Artuklularda Din-Toplum İlişkileri", Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 7, Güz 2008, S. 26, s. 235–251.